Μίλτος Σαχτούρης

Ο ελεγκτής
Μίλτος Σαχτούρης

Γενικά χαρακτηριστικά του ποιητή
Υπερρεαλισμός. Ο Σαχτούρης ανήκει στους νεοϋπερρεαλιστές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς. Αντλεί και αυτός εικόνες απ’ το ασυνείδητο, εικόνες παράλογες και ανατρεπτικές, με τις οποίες προσπαθεί να ανατρέψει την πραγματικότητα. Οι υπερρεαλιστικές του εικόνες στηρίζονται σε αρχετυπικούς συμβολισμούς, (ουρανός- ο χώρος του ιδεατού) ή σε δυνατές παρομοιώσεις (ο ποιητής – πουλί). Σε σχέση όμως με το ρεύμα του υπερρεαλισμού όπως το ξέρουμε από τους πρώτους ποιητές του μεσοπολέμου ο Σαχτούρης και οι σύγχρονοί του έχουν να παρουσιάσουν σημαντικές διαφορές τόσο στη θεματολογία όσο και στην τεχνοτροπία. Επηρεασμένοι από τα γεγονότα του παγκοσμίου πολέμου , της κατοχής και του εμφυλίου αποκτούν μια τραγική αίσθηση της ζωής. Λείπει από αυτούς η αισιοδοξία και η ευφορία και κυριαρχεί ο φόβος , ο φρικτός πόνος ο θάνατος.
Όσον αφορά τη μορφή οι νεοϋπερρεαλιστές δεν αναζητούν στην «καινούρια» λέξη την έκπληξη, δεν αλλάζουν το περιεχόμενο των λέξεων, δεν προσπαθούν να δημιουργήσουν έναν νέο κόσμο μέσα από τη γλώσσα αλλά στα ποιήματά τους οι λέξεις διατηρούν το κυριολεκτικό τους νόημα και γίνονται το μέσο για να εκφραστεί η εφιαλτική εκδοχή της πραγματικότητας. Τέλος ο Σαχτούρης δεν καταφεύγει στη λογική αποδιάρθρωση του ποιήματος μέσω ελεύθερων συνειρμών αλλά παρακολουθούμε μια αφηγημένη ιστορία που οριοθετείται συχνά με έναν επιγραμματικό τίτλο (ο ελεγκτής, ο εφιάλτης, η πόρτα) και στην οποία οι εικόνες προσπαθούν να αποδώσουν το προσωπικό εφιαλτικό όραμα. Κάθε ποίημα είναι μια μικρή ιστορία που μέσα από τρία ή τέσσερα αλλεπάληλα επεισόδια – εικόνες εκφράζει κάποιο μήνυμα.
Εξπρεσιονισμός. Βασικά πρόκειται για εικαστικό ρεύμα (κυρίως στη ζωγραφική). Οι εξπρεσιονιστές επηρεασμένοι από την εφιαλτική εποχή εκφράζουν την προσωπική τους φρίκη με έντονες εικόνες, δυνατά χρώματα και εκφραστικές παραμορφώσεις. Στο ίδιο πνεύμα και ο Σαχτούρης γεμίζει την ποίησή του με έντονα χρώματα που αποτελούν σύμβολα (κόκκινο- φόνος, μαύρο-σκοτάδι, λευκό-ερημιά), και μέσα από τις παραμορφωμένες, εφιαλτικές του μορφές προσπαθεί να εκφράσει τον δικό του πόνο που του προκαλεί η πραγματικότητα. Τα ποιήματά του είναι κραυγές!
Ρεαλισμός. Ο Σαχτούρης προσπαθεί να αποδώσει την εποχή του. Παρακολουθεί τη δοκιμασία του μεταπολεμικού ανθρώπου. Νιώθει υπεύθυνος για την πραγματικότητα που βιώνει και το χρέος αυτό αποτελεί έμπνευση , αφορμή αλλά και το περιεχόμενο της ποίησής του. Στόχος του όμως δεν είναι τα συγκεκριμένα βιώματα αλλά θέλει να αποδώσει καθολικότητα και διαχρονικότητα στην έκφρασή του. Ο εφιάλτης του γίνεται ένας διαρκής εφιάλτης χωρίς θεραπεία.
Περιεχόμενο: διαρκής ανακύκλωση της εφιαλτικής εμπειρίας. Υπάρχουν μόνο κάποια αισιόδοξα μηνύματα όπως η παρουσία του φωτός, η επιδίωξη του ουρανού, η θεραπεία των πληγών, η ποίηση.
Μαύρο χιούμορ και σαρκασμός με τα οποία προσπαθεί να ξορκίσει το κακό. Ο ίδιος έχει χαρακτηρίσει τα ποιήματά του ως ξόρκια, σαν τις αφρικάνικες μάσκες, οι οποίες είναι εσκεμμένα τρομακτικές αφού έχουν αποτρεπτικό σκοπό.
Το παράλογο είναι βασικό στοιχείο της ποίησής του
Μέσα:
• Η ταχεία διαδοχή των εικόνων
• Η επανάληψη σε μορφή παραληρήματος
• Το καθημερινό, λιτό λεξιλόγιο χωρίς εκζήτηση
• Η μέγιστη δυνατή συμπύκνωση
• Σταθερή θεματολογία
• Αντιστροφή (ή παραποίηση): παρουσιάζει τα πράγματα όπως τα βλέπει να είναι και όχι όπως είναι ή όπως τα βλέπουμε σήμερα

Η συλλογή: τα φάσματα ή η χαρά στον άλλο δρόμο.
Τα αντικείμενα περνούν με τη δύναμη του υποσυνείδητου από τον πραγματικό στον ονειρικό κόσμο, χάνουν τις συγκεκριμένες τους διαστάσεις, γίνονται «φάσματα», σύμβολα , φορτίζονται με ιδιότητες που τους δίνει η φαντασία του ποιητή. Η νέα πραγματικότητα όμως δεν διακρίνεται από την αντικειμενική , τα φάσματα είναι το ίδιο πραγματικά με τα υλικά αντικείμενα.
Η χαρά είναι η χαρά που πηγάζει από την ικανοποίηση της βίωσης ενός άλλου κόσμου, του κόσμου της ποίησης, των πνευματικών αγαθών.
Ο άλλος δρόμος είναι ο νέος ποιητικός- φανταστικός τόπος. Η ποιητική φαντασία διπλασιάζει τον κόσμο, δημιουργεί «φάσματα» και έρχεται να φωτίσει την εφιαλτική ή την ονειρική τους διάσταση.

Το ποίημα
Θέμα του ποιήματος είναι το χρέος του ποιητή να περιφρουρεί τις υψηλές αξίες και να οδηγεί τους ανθρώπους στον πνευματικό κόσμο.

Τρεις εικόνες
O ουρανός ένας μπαξές(= κήπος) γεμάτος αίμα και λίγο χιόνι
Οι υπερρεαλιστικές εικόνες στηρίζονται στο απρόοπτο, την ανατροπή που επιτυγχάνονται πολλές φορές , όπως και στην περίπτωσή μας, με «περίεργες» συνειρμικές παρομοιώσεις. Ο ουρανός είναι σαν ένας μπαξές γεμάτος όμως από αίμα και λίγο χιόνι. Χρωματικά θα δημιουργεί μια ισχυρή αντίθεση ανάμεσα στο άσπρο και στο κόκκινο, με κυρίαρχο βέβαια το δεύτερο.
Ο ουρανός στην ποίηση του Σαχτούρη είναι βασικό σύμβολο. Συνδέεται με το χώρο που φυλάσσονται οι αξίες, τα πνευματικά αγαθά. Ο χώρος έξω απ’ τη σκληρή πραγματικότητα. Είναι ο άλλος δρόμος για τον οποίο διψάμε.
Ας μην το κρύβουμε
Διψάμε για ουρανό!
Ο κόσμος της μαγείας, της φαντασίας, της ποίησης , όπου ο ποιητής συλλέγει και περιφρουρεί «ότι καλό σ’ αυτόν τον άγριο κόσμο κινδυνεύει»
Στο δικό μας ποίημα αυτός ο κόσμος είναι όμως γεμάτος αίμα και χιόνι. Κόκκινος και παγωμένος. Οι αξίες και τα ιδανικά στην εποχή του ποιητή έχουν καταρρακωθεί. Η πραγματικότητα του εμφυλίου έχει να δώσει μόνο αίμα και παγωνιά. Γιατί ο θάνατος κυριαρχεί. Έτσι:
Τ’ αδέρφια μου που χάθηκαν εδώ κάτω στον
κόσμο
Είναι τ’ αστέρια που τώρα ανάβουν ένα- ένα
στον ουρανό
το χιόνι έχει κι άλλες φορές σχέση με το θάνατο στον Σαχτούρη:
σαν παγοπώλης του θανάτου ο Θεός.
Ο κήπος έχει χρησιμοποιηθεί κι αυτός ως σύμβολο πάλι συνδεδεμένος με τον θάνατο:
Και κόκκινα τριαντάφυλλα ξάφνου
Φυτρώνανε
Για στόματα
Που ορμούσαν και τα ξέσκιζαν
Οι πεταλούδες- σκύλοι.

Ο κήπος
Ο ποιητής δεν μπορεί δημιουργώντας να ξεχάσει όλη αυτήν την καταστροφή. Χρέος του βέβαια είναι να αναζητά τις αξίες, την ελευθερία, τη δικαιοσύνη. Ακόμα και σ’ αυτήν την εποχή που όλα έχουν ξεπέσει.
Χρέος του ποιητή είναι να διατηρεί φωτεινό τον ουρανό, να οδηγεί τους ανθρώπους σ’ αυτόν.

2η εικόνα : ο ποιητής σφίγγει τα λουριά του και ελέγχει τ’αστέρια!
Ο ποιητής λοιπόν μετεωρίζεται και ως άλλος «αλεξιπτωτιστής» ή μηχανοδηγός «εναερίτης» είναι επιφορτισμένος με την ευθύνη «πρέπει» του διαρκούς «πάλι» ελέγχου των αστεριών. Πρέπει να διατηρεί φωτεινά τα αστέρια , να διατηρεί την επικοινωνία των ανθρώπων με τον ουρανό. Το έργο του είναι ριψοκίνδυνο, χρειάζεται την επαγρύπνησή του , γι’ αυτό σφίγγει τα σχοινιά του, κινητοποιεί όλες τις δυνάμεις του, προετοιμάζεται για μια δύσκολη αποστολή. Η ποίηση όμως έχει το χρέος να λειτουργεί μέσα σ’ αυτές τις δύσκολες εποχές, να ανοίγει δρόμους, να δείχνει το φως, να προσπαθεί να νικήσει το θάνατο.
Τα αστέρια στην ποίηση του Σαχτούρη είναι οι αξίες και τα πνευματικά αγαθά που στολίζουν τον ουρανό. Σ’ ένα άλλο ποίημά του είναι οι ψυχές των αγωνιστών που χάθηκαν υπερασπιζόμενοι τις ίδιες πάντοτε αξίες της ελευθερίας και της δικαιοσύνης.

Τ’ αδέρφια μου που χάθηκαν εδώ κάτω στον
κόσμο
Είναι τ’ αστέρια που τώρα ανάβουν ένα- ένα
στον ουρανό

3η εικόνα
ο ποιητής σαν πουλί με σπασμένα φτερά
ο ποιητής μπορεί να πετάξει από την πραγματικότητα, να ξεφύγει με όπλο τη φαντασία από τον αισθητό κόσμο. Να βρεθεί έτσι στον ουρανό στο χώρο των πνευματικών αγαθών, σο χώρο της ποίησης. Έτσι δικαιολογείται και η παρομοίωσή του με πουλί. Και μάλιστα κληρονόμος πουλιών. Το «κληρονόμος» επιτείνει την έννοια του χρέους που έχουμε δει μέχρι τώρα, γιατί ο ποιητής δεν είναι μόνος του αλλά πρέπει να συνεχίσει την παράδοση των προηγούμενων ελεγκτών-ποιητών.
Έστω και με «σπασμένα φτερά». Τα φτερά του έχουν σπάσει από το θάνατο και την παγωνιά της εποχής.
Τούτη η εποχή
Του εμφυλίου σπαραγμού
Δεν είναι εποχή για ποίηση
και άλλα παρόμοια:
(Ν.Εγγονόπουλος)
ακόμα όμως κι έτσι ο ποιητής δεν πρέπει να δειλιάσει. Κομματιασμένος κι αυτός από τις συμφορές , τραυματισμένος από τη δυστυχία, πρέπει να βρει τη δύναμη να συνεχίσει το έργο του, να γράψει ποιήματα που θα επαναφέρουν την ελευθερία, την ανθρωπιά και τη δικαιοσύνη. Η υποχρέωση του είναι πιο μεγάλη σε δύσκολους καιρούς. Τότε δεν πρέπει να εφησυχάσει να εγκαταλείψει.


Χαρακτηριστικά του ποιήματος
Ρεαλισμός : αφόρμηση από την πραγματικότητα που ζει ο ποιητής : αίμα και χιόνι/ σπασμένα φτερά
Υπερρεαλισμός: εξωπραγματικές εικόνες, απρόοπτο, έκπληξη, συνύπαρξη εξωλογικού και πραγματικού κόσμου
Απουσία στίξης
Συνειρμικές παρομοιώσεις
Σύμβολα
Εξπρεσιονισμός: έκφραση της προσωπικής του φρίκης με έντονες εικόνες, δυνατά χρώματα και εκφραστικές παραμορφώσεις.
Το ποίημα ένας ζωγραφικός πίνακας: τρεις εκφραστικές εικόνες
Χρωματικές εναλλαγές
( ο κήπος – το κόκκινο αίμα – το άσπρο χιόνι – ο γαλάζιος ουρανός – τα χρυσά άστρα)
αντιποιητικές λέξεις- καθημερινό λεξιλόγιο: σφίγγω σχοινιά/ κληρονόμος/ μπαξές
ελλειπτικότητα- λιτό λεξιλόγιο: γλωσσική απλότητα. Κυριαρχούν τα ρήματα και τα ουσιαστικά. Έτσι ο λόγος του παραμένει μεστός, ουσιαστικός , χωρίς στολίδια, διακρίνεται από πυκνότητα και βάθος.
Αυτοαναφορικότητα: το ποίημα ασχολείται με το χρέος του ποιητή σε δύσκολους καιρούς.
Εναλλαγή εικόνων
Ύπαρξη συμβόλων: ο ουρανός, τα αστέρια, τα σπασμένα φτερά, το πουλί