Στρατής Δούκας

Η ιστορία ενός αιχμαλώτου
Στρατής Δούκας

Το αντιπολεμικό μήνυμα- ο ανθρωπιστικός χαρακτήρας
Ο πόλεμος παρουσιάζεται όχι στην επική του διάσταση αλλά ως βασικός υπεύθυνος της απώλειας χιλιάδων ατόμων και του εξευτελισμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Ο Συγγραφέας καταγγέλλει τον πόλεμο και τη φρίκη που αυτός προκαλεί, παρουσιάζοντας τις συνέπειες του κυρίως στον άμαχο πληθυσμό. Ο αφηγητής μάλιστα δε στέκεται μεροληπτικός, αλλά σε αρκετά σημεία του έργου πέρα από την αγριότητα των εχθρών, δείχνει την ανθρωπιά τους αλλά και τη δική τους πλευρά. Μέσα από το έργο καταδεικνύεται πως ο πόλεμος ήταν αυτός που όξυνε τα μίση μεταξύ των λαών, ο πόλεμος ήταν αυτός που οδήγησε σ’ αυτές τις σκηνές αγριότητας και καταρράκωσης των ανθρωπιστικών αξιών. Στο κείμενο δεν υπάρχει το ηρωικό στοιχείο, δεν κατανέμονται ευθύνες, δεν διερευνούνται τα αίτια του πολέμου. Το έργο εξάλλου είναι αφιερωμένο «στα κοινά μαρτύρια των λαών»

Το ύφος
Λιτό- απλό
Βασικά χαρακτηριστικά η λιτότητα και εκφραστική καθαρότητα. Η αφήγηση μένει μόνο στα γεγονότα, όπως ο καθημερινός προφορικός λόγος, απουσιάζουν τα σχήματα λόγου και οι ωραιοποιημένες φράσεις. Ο περιεκτικός και αφαιρετικός λόγος , η γρήγορη αφήγηση που αποσιωπά αρκετά συμβάντα, και κυρίως η έλλειψη γλαφυρών, μελοδραματικών αναλύσεων της ψυχολογίας των ηρώων, η οποία φαίνεται αδρά και παραστατικά μέσα από τα γεγονότα , δίνουν πράγματι την εικόνα ενός έργου που, όπως πράγματι είναι (αλλά και θέλει ο συγγραφέας να ακολουθήσει), αποτελεί την καταγραφή μιας προφορικής αφήγησης ενός απλού ανθρώπου.

Η Γλώσσα
Η γλώσσα προσπαθεί και αυτή να διατηρήσει το καθημερινό, λαϊκό, χαρακτήρα της αφήγησης. Να πείσει και αυτή για την λαϊκή καταγωγή του έργου. Έτσι, είναι γεμάτη από ιδιωματικές φράσεις και τούρκικες λέξεις, απουσιάζει ο μακροπερίοδος λόγος προτιμάται η παρατακτική σύνδεση και η φυσική ροή της ομιλίας. Στους διαλόγους μάλιστα ακολουθείται πολλές φορές και η μικρασιατική σύνταξη, όπου το ρήμα μπαίνει στο τέλος της πρότασης. Έχει όλα τα χαρακτηριστικά ενός καθημερινού λόγου , αφού η επέμβαση του συγγραφέα έχει αφαιρέσει τις επαναλήψεις, τα χάσματα και τις υπερβολές.

Προφορική αφήγηση/ λογοτεχνικότητα
Ο συγγραφέας προσπαθεί και καταφέρνει να σταθεί ανάμεσα και να συνυπάρξει δυο διαφορετικές πραγματικότητες. Από τη μία μεριά θέλει να παρουσιάσει το έργο του ως καταγραφή της προφορικής αφήγησης του ίδιου του ήρωα. Να κρατήσει δηλαδή τον λαϊκό χαρακτήρα της αφήγησης. Έτσι και η γλώσσα και το ύφος πλησιάζουν πολύ σ’ αυτό που λέμε «προφορικός λόγος», αλλά και η παραστατικότητα και η ζωντάνια της αφήγησης μας πείθουν για τον αυτοβιογραφικό της χαρακτήρα σε πρώτο επίπεδο. Απ’ την άλλη μεριά όμως, η επέμβαση του συγγραφέα, λογοτέχνη, είναι εμφανής. Είναι χαρακτηριστικό εξάλλου ότι ο Δούκας δουλεύει την ιστορία 50 χρόνια. Στη διάρκεια των οποίων εκδίδει κάθε φορά μια πιο τελειοποιημένη μορφή της Ιστορίας του. Είναι σίγουρο λοιπόν ότι ο συγγραφέας μας έχει αλλάξει το ρυθμό της αφήγησης κάνοντας την πιο αργό και άνετο, έχει αφαιρέσει τις επαναλήψεις και τις υπερβολές του προφορικού λόγου, έχει μοιράσει τα γεγονότα σε τέσσερα κεφάλαια με αυτοτέλεια και ενότητα, έχει μοιράσει τα αφηγηματικά μέρη με τα διαλογικά κρατώντας μια ισορροπία , προσπαθώντας να κρατήσει την αγωνία του αναγνώστη μέχρι το τέλος της ιστορίας του. Επίσης στήνει την ιστορία του στη βάση των αντιθέσεων και της δραματικής κορύφωσης. Οι «κακοί» και οι «καλοί» Τούρκοι, οι δύο ήρωες, η κλιμάκωση από τους πολλούς στον ένα, η λύτρωση στο τέλος είναι σημάδια της επέμβασης του λογοτέχνη στην ιστορία.

Η αφήγηση
Ο αφηγητής.
Αν βγάλουμε από το έργο την τελευταία του φράση : « σαν τελείωσε να μου διηγείται του είπα : Βάλε την υπογραφή σου. Κι εκείνος υπέγραψε : Νικόλας Κοζάκογλου»
ο αφηγητής μας είναι δραματοποιημένος και ομοδιηγητικός. Συμμετέχει στα γεγονότα ως πρωταγωνιστής της αφήγησης, η οποία γίνεται σε πρώτο πρόσωπο.
Αν θεωρήσουμε και την τελευταία φράση μέρος της ιστορίας, τότε ο αφηγητής μας είναι ο ίδιος ο συγγραφέας και το γεγονός της αφήγησης αποτελεί η καταγραφή της ιστορίας του Ν. Κοζάκογλου η οποία έτσι παίρνει το χαρακτήρα μιας μεγάλης εγκιβωτισμένης αφήγησης.
Πάντως είναι καλύτερο να θεωρήσουμε την τελευταία φράση, έξω από την ιστορία, ως σημείωση του συγγραφέα, γιατί μόνο έτσι η ιστορία του αιχμαλώτου αποκτά αυτοτέλεια.
Η εστίαση: εσωτερική. Ο αφηγητής μας ξέρει όσα και οι ήρωες.
Οι χρόνοι της αφήγησης.
Επιτάχυνση: ελάχιστα είναι τα περιγραφικά μέρη ενώ η αφήγηση επιταχύνεται και αρκετά γεγονότα παραλείπονται (περίληψη, έλλειψη). Το χρονικό διάστημα στο οποίο διαδραματίζονται τα γεγονότα εκτείνεται σε ένα περίπου έτους «κρυβόμουν ένα χρόνο»
Σκηνές: σε πολλά σημεία του διαλόγου έχουμε την καταγραφή διαλόγων.
Αναδρομές/ προδρομές: ο αφηγητής προσπαθεί να διατηρήσει τη σειρά των γεγονότων χωρίς να αλλάζει τη σειρά τους.

Η αποστασιοποίηση του συγγραφέα.
Ο Δούκας παρότι είναι και αυτός Μικρασιάτης και έχει ζήσει από κοντά τον πόνο της μικρασιατικής καταστροφής και ακόμα έχει δουλέψει πάνω στη λαϊκή τέχνη και έχει ζήσει «χέρι χέρι με το λαό» κατά δική του δήλωση, προσπαθεί να κρατηθεί μακριά από τα γεγονότα της ιστορίας του. Έτσι δηλώνει ξεκάθαρα ότι το βίωμα δεν είναι δικό του και μάλιστα αναφέρει και το όνομα του ήρωα και το γεγονός της υπογραφής του κειμένου για να μας πείσει και για τη ρεαλιστικότητα της ιστορίας του αλλά και να αποστασιοποιηθεί από την αφήγηση κρατώντας μακριά τα προσωπικά του αισθήματα.