θερμοπύλες Κ.Π.Καβάφης (β' γυμνασίου)

Θερμοπύλες
Κ.Π.Καβάφης
Στόχοι: να συζητήσουμε για το πρότυπο του αγωνιζόμενου ανθρώπου που προβάλλεται μέσα από το ποίημα.
Να ερευνήσουμε τις επιλογές που κάνει ο ποιητής για να φτιάξει ένα άρτιο ποίημα.
Να αναζητήσουμε μορφές πολύπλευρου αγώνα

Αφόρμηση
Δίνουμε στα παιδιά τον πρώτο στίχο μόνο και τους ζητάμε να τον συμπληρώσουν.
Κρατάμε ορισμένες απαντήσεις και τις συζητάμε για λίγο μέσα στην τάξη.

Ανάγνωση.Δίνουμε την απάντηση του ποιήματος τώρα στο ερώτημα «σε ποιους οφείλεται τιμή»

Ερμηνεία μια προσπάθεια ανάγνωσης με τη βοήθεια της ζωγραφικής
Δείχνουμε στα παιδιά τον πίνακα του βιβλίου και τα ρωτάμε αν έπρεπε να τον διαβάσουμε από πού θα ξεκινάγαμε., τι θα προσέχαμε, (χρώματα, επιλογές κ.τ.λ)

Το ποίημά μας θα μπορούσε να είναι ένα δίπτυχο. (δύο στροφές όμως διαφορετικού μεγέθους άραγε γιατί;) {αφήνουμε την απάντηση για το τέλος )

?Ποιες θα ήταν οι έντονες πινελιές;
?Ποιες λέξεις χτυπάνε περισσότερο στο μάτι;
Τιμή Θερμοπύλες Εφιάλτης Μήδοι
Με αυτό τον τρόπο έχουμε και το πλαίσιο του ποιήματος, και το σκηνικό αλλά και τον σκοπό του ποιητή.
Ζητάμε την ιστορία των Θερμοπυλών από τα παιδιά.
?Ο Καβάφης γράφει ένα ποίημα για τη θυσία των Θερμοπυλών;
Όχι. Αναζητά στην ιστορία το πλαίσιο, το γνωστό παράδειγμα για να μιλήσει για πράγματα που αφορούν όλους τους ανθρώπους και όλες τις εποχές αλλά και πολλές περιστάσεις πέρα από τις συγκεκριμένες του ιστορικού γεγονότος.
Επομένως τα ιστορικά στοιχεία παίρνουν τη μορφή συμβόλου. Τα αναζητάμε:
Θερμοπύλες: η αντίσταση, ο αγώνας, το δύσκολο σημείο στο οποίο άνθρωπος αποφασίζει να υπερασπιστεί τις αξίες και τα ιδανικά του γνωρίζοντας ότι αυτή του η πράξη έχει αντίτιμο την ίδια του τη ζωή.
Εφιάλτης.: ο προδότης, ο άνθρωπος που θα βάλει το προσωπικό συμφέρον πάνω από το συλλογικό, η αιτία που θα καταβάλλει τελικά τον αγωνιζόμενο άνθρωπο
Μήδοι: οι εχθροί, οι δυσκολίες, τα μεγάλα και προβλήματα της ζωής.
? Ποιο όνομα λείπει από το ιστορικό γεγονός;
Οι Σπαρτιάτες και ίσως ο Λεωνίδας.
?Γιατί;
Ας φανταστούμε έναν πίνακα με θέμα το ηλιοβασίλεμα χωρίς τον ήλιο!
Ένα ποίημα για τη θυσία των σπαρτιατών χωρίς τους σπαρτιάτες!
Το ενδιαφέρον του ποιητή στρέφεται λοιπόν στη θυσία και όχι στα πρόσωπα. Μάλιστα ο πληθυντικός μας αναγκάζει να ξεχάσουμε τελείως και τον αρχηγό τους που έχει συνδέσει το όνομά του με τις Θερμοπύλες. Ο Καβάφης μιλάει για ανώνυμους καθημερινούς ανθρώπους που επιλέγουν να θυσιάσουν τη ζωή τους για να υπερασπιστούν τις αξίες τους.

?Υπάρχουν χρώματα που επαναλαμβάνονται; (λέξεις που επαναλαμβάνονται;)
Ή ακόμα μπορείτε να υποθέσετε αν κάθε χρώμα και μια λέξη, ποιο είναι το βασικό χρώμα του ποιήματος;
Τιμή , γενναίοι, προβλέπουν , τέλος.
Το ποίημά μας είναι φτιαγμένο στις αποχρώσεις της τιμής!

Τιμή: τι σημαίνει αποδίδω τιμή σε κάποιον ;σεβασμός, έπαινος, πρότυπο, καθολική αποδοχή, ηθική αξιολόγηση
Το ποίημα μας έχει λοιπόν τη μορφή ενός ύμνου, αλλά επειδή το ενδιαφέρον του δεν επικεντρώνεται στο γεγονός παίρνει τον χαρακτήρα ενός διδακτικού κειμένου, το οποίο προβάλλει ένα πρότυπο ζωής αλλά και την στάση που πρέπει να κρατούν οι υπόλοιποι απέναντι σ’ αυτούς που το επιλέγουν.

Αφήνουμε να μιλήσουμε για τα υπόλοιπα «χρώματα» σε λίγο
?Αν υποθέσουμε ότι κάθε πινελιά είναι και μία πρόταση, ο ποιητής δουλεύει με μικρές οι με μεγάλες πινελιές;
(πόσες προτάσεις έχουμε, που έχουμε μια μεγάλη περίοδο, πως χωρίζονται εκεί οι προτάσεις )
παρατηρούμε ότι το ποίημα αποτελείται από τρεις περιόδους.(1-2, 3-10, 11-14)
1-2 : επιγραμματικά όλο το ποίημα, η ανάπτυξη του τίτλου, η επικεφαλίδα. Ήδη τα έχει πει όλα ο Καβάφης.
Μένουμε ξανά στον πληθυντικό, στην ανωνυμία, στην ευρύτητα της λέξης «ζωής»
Και τέλος στα δύο ρήματα:
Όρισαν και φυλάγουν. Μπορεί το «και» εδώ να έχει τη σημασία του «να»: όρισαν να φυλάγουν. Γιατί όμως ο Καβάφης επιλέγει το και;
Δύο διαφορετικές καταστάσεις, η θεωρία και η πράξη : οι άνθρωποι οι οποίοι πιστεύουν στον αγώνα για την υπεράσπιση των αξιών τους και αυτοί οι οποίοι αγωνίζονται καθημερινά. Τιμή πρέπει και στους δύο. τιμή πρέπει σ’ αυτούς που κάνουν και τα δύο. το και λοιπόν συνδέει τα δύο ρήματα και φτιάχνει ένα πρότυπο ζωής. Τιμή θα πρέπει να αποδίδουμε στους ανθρώπους που αυτά που πιστεύουν τα κάνουν και πράξη. Μάλιστα το και είναι επιδοτικό. Και επιπλέον, όχι μόνο… αλλά και
Όχι μόνο όρισαν αλλά και φυλάγουν.

3-10. : γιατί ο ποιητής επιλέγει τις άνω τελείες για να χωρίσει τις προτάσεις του;
Ποιες άλλες επιλογές είχε; Κόμμα , τελεία.
Γιατί να τις απορρίπτει;
Μπορούμε να πούμε ότι η άνω τελεία δεν κόβει πλήρως το νόημα. Επομένως όλο αυτό το κομμάτι αναφέρεται στο ίδιο θέμα. Ποιο είναι αυτό;
Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που επιλέγει ο Καβάφης να προβάλει αυτών που υπερασπίζονται Θερμοπύλες. Αυτά τα χαρακτηριστικά είναι άρρηκτα συνδεδεμένα μεταξύ τους. Δεν μιλάμε για τέσσερα διαφορετικά πρότυπα ζωής αλλά για ένα που τα συνδυάζει όλα.

Πρώτο χαρακτηριστικό. Συνειδητή απόφαση και όχι χρέος.
Οι σπαρτιάτες πολεμούσαν από χρέος προς στους νόμους της πατρίδας και όχι από το φόβο του δυνάστη βασιλιά. Αυτό τους έκανε πιο γενναίους. Ο Καβάφης όμως βλέπει και στο χρέος , στο καθήκον, πάλι έναν φόβο, μια δουλεία. Ας θυμηθούμε το «ή ταν ή επί τας». Κάθε μορφή ανελευθερίας περιορίζει την αξία της θυσίας. «ποτέ!» η θυσία και ο αγώνας έχει αξία μόνο όταν στηρίζεται στην ελεύθερη και συνειδητή επιλογή.
Δεύτερο χαρακτηριστικό. Δικαιοσύνη αλλά και ευσπλαχνία
Οι σπαρτιάτες χλεύαζαν όσους δεν τα κατάφερναν να επιδείξουν το ίδιο θάρρος με αυτούς. Η παντοτινή διαπόμπευση περίμενε τον ρίψασπι και την οικογένειά του. Ο Καβάφης δε ζητά κάτι τέτοιο. Ξέρει ότι οι άνθρωποι έχουν αδυναμίες, ξέρει ότι είναι δύσκολο να τις ξεπεράσουν, επομένως δε ζητά τιμωρούς, αλλά φωτεινά παραδείγματα που θα ξυπνήσουν και στους άλλους τη φλόγα του αγώνα.

Τρίτο χαρακτηριστικό. Ο αγώνας αξίζει σε κάθε μορφή του και με κάθε αποτέλεσμα.
Έχουμε ήδη σημειώσει την επανάληψη της λέξης «γενναίοι». Μας τραβά λοιπόν την προσοχή. Ξέρουμε τη σημασία του που ταιριάζει απόλυτα με το πλαίσιο του ποιήματος. Απ’ το ιδιαίτερο περιεχόμενο της πρότασης μπορούμε να προσθέσουμε στην έννοια της λέξης και τη σημασία του γενναιόδωρου.
Υπάρχει βέβαια και μια αντίθεση χρωμάτων : πλούσιοι και φτωχοί: σε κάθε περίσταση.
Μπορούμε ακόμα να παρατηρήσουμε ότι η λέξη γενναίοι επαναλαμβάνεται στην αρχή και στο τέλος της πρότασης. = σχήμα κύκλος

Ο Καβάφης πάλι έχει στο νου του τις αδυναμίες τους ανθρώπου. Οι άνθρωποι δεν έχουν πάντοτε την ίδια θέληση, τις ίδιες δυνάμεις , δεν ξεκινούν από τις ίδιες προϋποθέσεις. Μπορούν όμως και υπό αυτές τις συνθήκες να αγωνιστούν , να συμβάλλουν όσο μπορούν στο κοινό καλό.
Ο καβάφης λοιπόν δεν είναι ένας άτεγκτος κριτής. Κάνει τις υποχωρήσεις του: εις μικρόν, όσο μπορούνε.

Τέταρτο χαρακτηριστικό. Η επιείκεια.
Οι αγωνιστές πρέπει να κρατήσουν άμεμπτη στάση «πάντοτε», δεν μπορεί να είναι επιεικείς απέναντι στον εαυτό τους, αλλά οφείλουν να είναι επιεικείς απέναντι στους άλλους.

Πριν προχωρήσουμε ας δούμε ορισμένες χρωματικές λεπτομέρειες ;
Ποιο συχνό μέρος του λόγου λείπει από τις προτάσεις μας;
Το ρήμα
Με τι έχει αντικατασταθεί; Με τις μετοχές
Κινούντες, συντρέχοντες, ομιλούντες, ψευδομένους
Όταν λείπουν τα ρήματα γινόμαστε πιο επιγραμματικοί, πιο λακωνικοί, πιο απόλυτοι στις εκφράσεις μας. Προσέχουμε την εισαγωγή του ποιήματος «θυμίζει αρχαίο επίγραμμα»
Οι μετοχές μας τώρα είναι τροπικές. Και είναι φυσιολογικό αφού ο Καβάφης μας δείχνει τον τρόπο του άξιου προς τιμήν ανθρώπου.

Περνάμε στο δεύτερο μέρος. Το ξαναδιαβάζουμε. Θα μπορούσε να ενωθεί με το προηγούμενο νοηματικά.
Ναι. Γιατί μας δίνει ένα ακόμα χαρακτηριστικό. Αυτοί που αγωνίζονται ακόμα κι αν ξέρουν το αποτέλεσμα.
Γιατί τότε να διακρίνεται με τέτοιο τρόπο από τον ποιητή;
Είναι εύκολο να εντοπίσουμε την έμφαση που δίνει ο Καβάφη σ’ αυτό το τελευταίο στοιχείο. Όχι μόνο το βάζει τελευταίο, όχι μόνο ξεκινάει καινούρια πρόταση, αλλά φτιάχνει ξεχωριστή στροφή. Και μάλιστα με ρήματα και όχι με μετοχές. Προβλέπουν, φανεί, διαβούνε.
Ήδη το «και» και το «περισσότερη» στην αρχή της στροφής μας έχουν δείξει τη πρόθεση του ποιητή. Θα μας μιλήσει για ένα ξεχωριστό χαρακτηριστικό , αυτό που διακρίνει περισσότερο τον αγωνιζόμενο άνθρωπο, αυτό που τον κάνει ήρωα. Η γνώση του θανάτου. Ήρωας λοιπόν είναι αυτός που ξέρει ότι δεν θα τα καταφέρει , ότι οι δυσκολίες είναι ανυπέρβλητες και το τέλος του είναι προδιαγεγραμμένο. Και όμως και σ’ αυτήν την περίπτωση δεν παραδίδονται αλλά συνεχίζουν τον αγώνα τους.
Μέχρι τέλους.

Σύνθεση
Ποιο είναι το ιστορικό πλαίσιο;
Ποιο είναι το πρότυπο του ανθρώπου που προβάλλεται;

Ερωτήσεις
Σε ποιες περιπτώσεις ο Καβάφης φαίνεται ότι δεν έχει στο νου του μόνο τους Σπαρτιάτες

Διαθεματική εργασία
Θερμοπύλες
Ιστορία: ψάξτε στην ιστορία να βρείτε ανάλογες ιστορίες με αυτήν των Θερμοπυλών
Φυσική: ποιο φυσικό φαινόμενο παρατηρείται στην περιοχή των Θερμοπυλών; Βρείτε πληροφορίες για αυτό το φαινόμενο
Γλώσσα: ο Εφιάλτης έχει περάσει στη γλώσσα μας ως λέξη με τη σημασία του προδότη. Βρείτε και άλλα ιστορικά ή μυθικά πρόσωπα που το όνομά του έχει αποκτήσει και μια άλλη ιδιαίτερη σημασία.
Λογοτεχνία. Ο Καβάφης και η Σπάρτη. Συγκεντρώστε τα ποιήματα του Καβάαφη που αναφέρονται στην Σπάρτη